Imagen: Juan Carlos Guzmán Luna

Por María Luna López

Mi nombre es María Luna López.  La comunidad en donde yo nací y crecí se llama Tzajalchen, del municipio de Tenejapa. Llegué a vivir acá a este pueblo de Majosik, porque hubo un hombre que conoció mi alma y que es originario de acá. Me junté con él, tuvimos hijos y por eso terminé viviendo aquí desde entonces.  

¿Cómo aprendí a sentir al bebé, cómo aprendí  a ser eso que le dicen partera?

La primera vez que empecé a sentir el bebé fue a los 15 años cuando tuve a mi primera hija. Sentí que dentro de mi panza había como una bolita. No sabía si era un bebé porque yo no me sentía mal hasta que dejé de tener la regla, empecé a sentir latidos y movimientos que jamás había sentido y fue cuando me di cuenta que lo que estaba dentro de mi panza era un bebé. Comencé a acomodarlo, a ubicar dónde se encontraba su cabeza, a sentir su cuerpo, a sentir si está bien ubicado o no y así mis manos se fueron entrenando poco a poco. 

Y ya cuando  había nacido mi bebé, me preguntaron:

-¿Quién es la partera que te estuvo acomodando tu bebé?-  Me decían.

– Nadie, yo misma me la acomodaba- Así les contestaba.

Porque sí, en realidad, yo misma me atendí y me acomodé a mi bebé: la sentía, la acomodaba. Luego, esto se difundió entre las mujeres y fue así como empecé a atender y acompañar a más mujeres con su embarazo. 

            Nadie me enseñó. De la nada me llegó ese regalo de Dios. Pareciera que me eligió para recibir y hacer este trabajo. Es que antes no era así como ahora que ya existen apoyos o quien te ayude. En ese entonces, no había ni siquiera medicamentos o casa de medicinas, como ahora que ya hay de diferentes tipos. Si te enfermabas o les pasaba algo a las mujeres no había quien las atendiera. Por eso digo que Dios me eligió para recibir este regalo de sentir el bebe y ayudar a muchas mujeres.

            Hay mujeres parteras que también lo aprendieron mediante capacitaciones, pero no tienen el conocimiento necesario, por eso hay veces que se les complica o de repente utilizan muchas cosas que no son buenas para algunas mujeres.

            Hubo un tiempo en que los doctores me capacitaron también a mí para este trabajo, pero lo que no me gustó, es que no le entendía a lo que ellos hablaban (el español) y además, es diferente, es estar a la vista de todos y eso para mí es un poco vergonzoso. Para nada tiene que ver el conocimiento y la sabiduría que Dios me ha dado. Por qué lo digo así, ellos sólo lo aprendieron en el libro o en la escuela, no tienen el conocimiento experto en sus manos, no saben si el bebé está bien, si hay que acomodarlo o hay que hacer otra cosa. Por eso muchas de nosotras no agarramos nada de esa capacitación, preferimos seguir con lo nuestro.

            Te digo que es completamente diferente y hasta vergonzoso la forma en la que nos enseñaron. Así como me ven de viejita, jamás he tenido complicaciones con las mujeres al momento del parto, siempre nacen bien sus bebés. 

            Donde sí es complicado de tratar, es cuando la mamá se descuida. Durante el embarazo se requiere de mucho cuidado. Hay veces que les da mal aire o la mamá empieza a sentir calambres. Pero como también sé tratar todas esas enfermedades, entonces, se salvan conmigo. Ser partera no sólo es acomodar al bebé, soy como una guardiana de la vida y soy guía para las mujeres. Ayudar y orientar a las mujeres de cómo deben cuidar a sus hijos, es otra de las cosas que hago ya que si no las oriento, a la hora, no sabrán cómo hacerle. Tener un bebé no es cosa fácil, implica mucho trabajo y mucha responsabilidad, porque todo lo que se pondrá en juego es la vida. Por eso hay que protegerla.

            Recuerdo la primera mujer o mamá que atendí después de atenderme a mí misma, creo que ya estaba yo destinada a hacer bien ese trabajo porque la mamá no tuvo complicaciones para recibir a su bebé. Todo el tiempo estuve con ella como si fuera yo la segunda mamá. Yo recuerdo que sentí que el día que nació mi primera hija fue como si estuviera sola. En los hospitales pasa eso, te dejan sola y te atienden hasta que sientes que ya no puedes, cuando no debería ser así. Todas las mujeres necesitan cuidado, compañía y ayuda.

            Y sí, cómo me gustaría de todo corazón que este trabajo que hago pudiera enseñarlo a más mujeres, para que así no se pierda este regalo que Dios me ha dado y sobre todo, que no se pierdan nuestras formas de vida. Para mí, ayudar y acompañar a otras mujeres es proteger  la vida. 

Te bilej ja María Luna Lopez. Te lumal banti tojkonej, te banti lum k’inal a’ jultal te chulelej yuun ek te me’ tatek’ej, ja’ te ta banti pareja Tsajal ch’en. Julon  ta kuxinel te li’e, yuun ay te winik laj sna’ben ch’ulel ek’ej, jich a’ talon taj ich’el li’ ta banti Majosik.  Melel tsi te winik laj kik baj sokej, li’ lijkem taj paraje Majosikij.

¿Bixi nojp kuun tsi te ay alalej, te parterae?

Te bitl’il sbabi la kai te alalej, ja te bitlij la mak te sbabial te kala alej 15 años kich’o a tsi teyej.  La kaite taj ch’ujt  te ay binti nolol te’a, maj na’ stojol tsi me alalbalej. komo mayuk biyael k’inal ya kayatsi, ja to  te bit’il ma’  jach kil tsi te chamelej y jach kai te chikan xp’itp’un te xch’ichelej, te’a na’ stojol a’ te alal te ay ta yutil te ch’ujtej. Jich ta kunk’utik a’ nojp kuun, la ka’yulaj, pit’ulaj te ta kala ch’ujtej. Jich a’ ch’ij ta k’ab te alalej, kaibe te yalaj jol banti ay te alalej, te ya la bak’etalej, jich a jul ch’ulel ta ya’ybel lek te alalej.

 K’alal tokemix kuun a’ tsi te kala alej, ay mach’a las sjok’oben.

-¿Macha a’y alalil la’ wak be yay te a’ walej?” Xi k’olal.

– Mayuk, joonax  la kai. Xon.

Melel yunix joon laj kai a’ tsi te ch’ujtej. Yaj pit’ te kala chu’jtej, ya bislun, tek’elbal, k’atal bal, ja’ jich la kai, te p’ijubontal a’ menej. Jich a’ chiknajon ta stojol tsi te yantik antsetikej  y jich a’a jachon ta ya’yel xch’utik ek’ te yantik antsetik.

            Mayuk mach’a la yakben nop, jich a jul taj wenta yuun te kajwaltikej. Ja’ jich k’oem te la tsaon te kajwaltik ta  yich’el sok spasel te at’elilej. Melel tsi te name talej, mayuk xa wil te bi’il ora ayix ya’tik te koltael kuytikej. Te nameje, mayuk to a’ te poxiletikej, sok te snail te poxiletik te bit’il ora ayix bayel taj ten te poxiletikej. Me tsajkat ta chamel te nameje, o kuytik ya’el te ja’ ay swokolik te ala atsetikej, mayuk mach’a yax ilotik. Tek me kal a’ wai a’ tsi te kajwaltik taj tsaon ta yich’el  sok pasel te majtan a’telilej. Swenta jich yax stak yak koljta  ta  yaibel a’ te lal yunik  te yantik alnich’anetikej.

               Ay te antsetik a’ya aleletik te laj snopik ta banti jun p’iteselej, pero ja’ me nej, maba lek yax spaik te ya’telikej, melel ayax taik palta, sok yax stuntesik bitik, ja tsi menej ay mala lek ya yai te ala antsetiek.

            Ay xan ek’e te bitil ya kich tik p’itesel yuunej, pero te binti tao ta ilel teae, ja te max kaibetik te skop yayejik, sok  k’ejel y k’exlaltik nax sba  ta ilele te yax spasikej.   Melel yunix a te p’ijilil yak’oben te  kajwaltikej, k’ejel e’k’aj. Binyuun tsi te ya kal a’ waiye, melel nopojik ta estudioe, max snaik yielel tsi me toj o ma tojok tsi alalej. ja me kala wai tsi te ma tojik k’oel ek’a tsi te antsetikej. La me kila kal a wi te bitik jun tiempo k’axonae, mayuk banti ay ba ay; ta mero melel, k’exlaltik nax sba ta ilel te binti xi yax snojptewinike.

            In bi kilel ta me’elil ya’tikinij, mayuk tao falta ya’tik, lek yax p’ejkaj te alaletik yaj wentainej.

               Banti yax k’ax wokoltik tebuk, ja’ te me mayuk yax skananta sbaik te antsetikej, melel tsi te alalej, ich’el ta muk yax sk’an. Ay te bit’il yax tsakotik te i’kej, te ojselej. Pero como ya na’be tebuk xposik ek tsi te bitik chamelilej, jich yax kolik a tsi te bitik chamelej. Sok, melel tsi  parterailej, Ja jich k’oem ya kai te kanan kuxejale. Sjultanal tsaik te antsetike. Skoltael, sp’itesel ta xchi’tesel yal xnich’anik  te yantik a la antsetikej ja’ xan jich k’oem te yan a’telil ya pasej.  Melel te xchijtesel te alalej, maba tajimal.

               Ya tox jul ta jol  te bit’il kilojix ba tukel a’e, te sbabi alal la kilej, mayuk a’ k’ax swokol te yala me’. Yuni wan jich  ayix tal tojol ta spasel ta lek a te a’telilej. Mayuk a’ pijtes, ja jich k’oem te chebal smeonej.Melel ya’ na’ stojol te joon  jich  la pas sentir te tukel ayon la kaibae’. Y ja’ me mayuk jich yax spastaj ta banti hispitaletik  tsiteyej. A’ bijchil yax enat, ja’ to ya wich wentainel a’ ta me max ju’ix ya ma’yaej. Tsi manix jichuk asel yax sk’an te jichukej.  Mele tsi te antsetikej, wentainel yax k’anik.

            Y jich i’, Li’  ko’tan  tsi te ayuk ba ay mach’a yax k’an yax sjok’obenej yax sk’an tsnopej, swenta jich max ch’ay a’ te stalel te majtanil yuun yak’oben te kajwaltik sok swenta max ch’a xan a’ te stalel kuxlejatikej. Te joon ya kaiye te skotael swentainel te antsetikej ja’ ya yich i’chel ta muk a’ te kuxlejalej.

Retrato de la autora: Sebastián Guzmán Luna

9 comentarios

  1. Ma de Lou Lova

    ¡Qué maravilloso don!, Dios les guarde y bendiga siempre con más amor para seguir ayudando a más mujeres a dar vida. Gracias Sebastián por compartir. 💐

  2. La divinidad está en sus manos cuánta dicha no debe haber en cada bebé que ha recibido.

    ¡Simplemente increíble!

  3. Hermoso relato de su don. Gracias por compartir y apoyar a tantas mujeres en ese camino tan bello y difícil a la vez.

  4. Que sigas recibiendo las bendiciones de tu servicio. Agradezco que tu voz se escuche y llegue a muchas más otras comunidades.

  5. Poderosa sabiduría la de esta mujer medicina; adueñándose de lo que le pertenece. Nadie conoce mejor sus cuerpos que las propias mujeres.

XHTML: Puedes usar estos tags: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>

María Luna López
Pueblo tseltal

María Luna López

Es una mujer tseltal de 58 años, originaria de la comunidad de Majosik, municipio de Tenejapa en Chiapas. Además de ser partera desde los quince años de edad, se dedica al cultivo del café, del maíz y el frijol. Por su destacada labor como partera tradicional, es conocida por toda la gente de su comunidad y municipios vecinos por orientar y acompañar a las mujeres antes, durante y después del parto.